[Show slideshow]

Hoa Đại Tẩu cười khúc khích:
– Em làm chị mắc cười quá!
– Chị cười cái gì?
– Em bảo Chef Buffalo “Cứ nhìn vào đôi mắt con bò rừng sẽ thấy nỗi buồn muôn thuở của người da đỏ”. Làm sao em biết chắc họ buồn?
– Đó là em suy bụng ta ra bụng người. Hồi 30 tháng 4 năm 1975 lúc mất nước Việt Nam Cộng Hoà, em cũng có nỗi buồn đó. Chị từng làm việc trong chương trình Navajo Area Indian Health Service thường ra vào các bản thượng, chắc biết ở trong ấy, họ vui hay buồn?
– Người đến bệnh viện thì nói làm gì; nhưng có chỗ nầy chị thấy người da đỏ vui nè.
– Chỗ nào vậy?
– Họ vào chỗ kéo máy, kéo toàn máy chiến, loại từ một đồng trở lên; trong khi mình chỉ dám ham vui nho nhỏ kéo máy một xu!
– Trời! Đó là cách góp tiền hết cho nhanh, rồi về bản thượng uống rượu giải sầu; nhưng sầu biết bao giờ hết, chỉ còn cách tự tử, vui gì chị ơi?
Tôi đã hỏi điều nầy với Joanne, cô bạn làm cùng hãng. Cô là người da đỏ thoát ly khỏi Navajo Nation. Trong bản thượng, không có việc gì làm. Lợi tức gia đình hàng năm chưa tới 4 ngàn đô la. Mức thất nghiệp có nơi hơn 80 phần trăm. Sống không có gì; lại chẳng có tương lai và hy vọng. Nỗi buồn không biết tỏ cùng ai vì muốn tìm bạn “Chít chát” trên mạng, phải đi hàng chục dặm mới có WiFi nên đâm ra chán nản, dễ gây gổ, nghiện rượu, phát sinh bệnh tật, và chết sớm. Tuổi thọ trung bình của đàn ông da đỏ là 48 và đàn bà là 52. Nếu không chết trước khi bị bệnh thì tự tử. Mức tự tử trong các bản thượng cao hơn mấy chục lần so với bên ngoài khiến dân số cứ giảm dần. Theo phong tục Tàu thì người da đỏ có tội với tổ tiên vì làm biếng yêu đương, không sinh con cái đồng nghĩa với tuyệt tự dẫn đến hoạ tuyệt chủng! Mỗi khi có dịp lái xe chạy xuyên qua vương quốc Navajo rộng mênh mông, tôi thường tự hỏi, “Tại sao người Navajo không tranh đấu, biến Navajo Nation thành tiểu bang Navajo State của nước Mỹ?” Navajo Nation ở đây chỉ về dân tộc Navajo, chứ không có nghĩa là một quốc gia (country) hay vương quốc (kingdom) thì cần quái gì chữ Nation? Rồi lại tự trả lời, “Thành tiểu bang nghĩa là dỡ bỏ hàng rào, sẩy đàn tan nghé, và giao mảnh đất của tổ tiên cho người lạ khai thác lại càng mau xoá vết tích Navajo!” Biết làm sao bây giờ?
Trước kia, trong bài “Lo Xa” đăng trên nguyệt san Bút Tre, tôi đã có ý nghĩ “Phải chi người da đỏ được phép rời bỏ những khu tập trung chỉ định để được làm chủ toàn thể vùng sa mạc dọc theo biên giới từ California đến Texas, thì đố anh láng giềng kia dám vượt biên!” Dù cho cái điều viễn vông đó có trở thành sự thật, chưa chắc người da đỏ đã chịu vì vào mùa xuân năm 1864 họ đã từng bị chính phủ Mỹ lường gạt và cưỡng bức trong chiến dịch bi thương “The Long Walk of the Navajo”. Khoảng chín ngàn người Navajo bị đuổi khỏi quê hương, bị bắt đi bộ từ Fort Defiance đến Fort Sumner dài hơn 300 dặm. Đến nơi chết gần hết; nhưng vẫn tranh đấu cho đến bốn năm sau mới được trở về quê cũ! Tôi rất kính trọng người biết yêu quê hương. Người Navajo yêu quê hương vì không đâu đẹp bằng Navajo Nation!
Với một diện tích rộng trên 27 ngàn dặm vuông, Navajo Nation còn lớn hơn tiểu bang thứ 41 là West Virginia. Những cảnh đẹp trời ban cho Navajo Nation được liệt vào hàng Lâu Đài Quốc Gia là: Antelope Canyons (Lower & Upper), Canyon de Chelly National Monument, Navajo National Monument, Monument Valley, Rainbow Bridge National Monument, Shiprock Peak… Chưa kể tới Grand Canyon National Park, Vermillion National Monument, và Petrified Forest National Park là những cảnh đẹp trứ danh nhất thế giới đều nằm lan qua Navajo Nation. Tất cả các cảnh đẹp trong Navajo Nation là nơi linh thiêng, không cần quản trị giữ gìn làm gì vì người da đỏ biết kính sợ thiên nhiên, không đến gần, còn nói chi dám leo trèo phá phách!
Một hôm người bạn đánh tennis hỏi:
– Biết chỗ nào đẹp chỉ giùm ổng đưa tui đi chơi cho đỡ nóng?
– Có ngay, nhưng sợ trong một ngày ổng chở bà không chạy nổi 600 dặm!
– Chỗ nào có phố Tàu hay quán ăn Tàu, dù xa cách mấy, ổng cũng tới!
– Ơ… hình như ở Chinle đó chỉ có một quán ăn do người nước lạ làm chủ.
Bà quay sang nói với chồng:
– Chin là vàng; Chinle là vàng lẻ; quán ăn do người nước lạ làm chủ là quán ăn Tàu, chứ còn gì nữa?
Thế là ông hào hứng chở bà chạy từ phía đông Phoenix theo đường 87 North đến Payson chuyển qua 260 East, tách ra 377 North ở Heber, chạy thẳng đến Holbrook nhập vào xa lộ 40 East, rồi rẽ ra Exit 333 lấy 191 North chạy đến Indian Route 7 vào thị trấn Chinle của Canyon de Chelly. Quãng đường nầy dài 300 dặm, mất khoảng 5 giờ. Các vùng phía tây Phoenix nên lấy 17 North đến Flagstaff chuyển qua 40 East, rồi ra 191 North ở Exit 333 như trên.
Nhờ quán ăn Church’s Chicken do người nước lạ làm chủ mà ông bà biết được trên thế giới có nước Navajo và trong nước Navajo có cảnh đẹp Canyon de Chelly! Bây giờ đố bạn “Chelly” phát âm như thế nào? Hoa Đại Tẩu mà nghe bạn phát âm trật lất, sẽ làm bộ hử hả như không biết bạn đang nói cái gì đấy nhé! “Chelly” phát âm như “SHAY”, nghe có lạ không?
Chúng tôi đã đến Canyon de Chelly ba lần. Lần nào cũng từ phía bắc, bên tiểu bang Utah trở về. Ghé Chinle ăn món gà chiên và bắp nướng ở Church’s Chicken mới thấy người da đỏ ở bản thượng đó có đôi mắt tinh anh khác hẳn đôi mắt buồn muôn thuở của con bò rừng. Họ nhanh nhẹn và biết sinh hoạt buôn bán với người ngoại quốc. Con nít ở đó khá đông! Nhưng đã thấy Canyon de Chelly đâu?
Cách đầu đường 3 dặm, ngay tại ngã ba đường số 7 và đường 64 là Trung Tâm Tiếp Khách (Visitor Center) của Canyon de Chelly:
Chinle, Arizona 86503
(928) 674-5000
(Xem tiếp trang 2)